مسکو و تهران در حال توافق برای حفر کانال کشتیرانی از دریای خزر به خلیج فارس هستند. کانال ایران که هزینۀ هزینه ای حدود ٧ میلیارد دلار برای ده سال کار دارد.
مقامات کشورمان از کلید خوردن پروژه اتصال دریای خزر به خلیج فارس پس از توافق با روسیه خبر داده اند. این پروژه در چند مرحله انجام خواهد شد، که فاز اول آن شیرین سازی آب خزر است پس از وقفه ای که در اجرای آن ایجاد شده بود، مجددا انجام خواهد شد.
مهدی سنایی، سفیر ایران در روسیه چندی پیش در جمع دانشجویان در سنت‌پترزبورگ تائید کرد: مسکو و تهران در حال توافق برای حفر کانال کشتیرانی از دریای خزر به خلیج فارس هستند.
سنایی بدون اشاره به جزئیات این طرح افزود: هرگونه کانالی که این دو دریا را به هم متصل کند باید از خاک ایران عبور کند. بله، این موضوع مورد بحث قرار گرفته است.
دریای خزر بزرگترین دریاچه جهان است که ۷ هزار کیلومتر خط ساحلی با ایران، روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان دارد.
به گفته سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، این کشور، جمهوری آذربایجان و ایران، توافق کردند که مذاکرات را درباره کریدور حمل و نقل شمال – جنوب تسریع بخشند.
بخشی از این کریدور در امتداد ساحل غربی دریای خزر از روسیه به ایران از طریق جمهوری آذربایجان قرار خواهد داشت.انتظار می‌رود کریدور شمال – جنوب زمان حمل و نقل محموله‌ها از هند به آسیای مرکزی و روسیه را کاهش دهد.در حال حاضر، حدود ۴۰ روز طول می‌کشد تا یک کشتی، کالاها را از بمبئیِ هند به مسکو برساند اما این کریدور این زمان را به ۱۴ روز کاهش خواهد داد. این کریدور همچنین کانال سوئز را که عوارضی گران اخذ می‌کند دور می‌زند.
همچنین با اجرای این پروژه، انتقال ۵۰۰ میلیون متر مکعب آب به استانهای مرکزی ایران و نهایتا، تکمیل این پروژه با ایجاد کانالی برای اتصال دریای خزر به خلیج فارس که هزینه آن طبق اظهارات مجید نامجو وزیر انرژی ایران، تا ۷ میلیارد دلار برآورد شده است. همچنین این کانال ارتباطی آبی به گفته مسئولین قابل کشتیرانی خواهد بود.
اختلاف سطح دریای خزر و خلیج فارس
یک نکته در اینجا وجود دارد؛ اینکه سطح دریای خزر ۲۸ متر پایین تر از سطح آبهای آزاد (خلیج فارس) است و مسیر شمال-جنوب ایران با بیش از ۲ هزار کیلومتر فاصله دارای پستی ها و بلندی های زیادی مانند ارتفاعات البرز و پستی های دشت کویر و دشت لوت است. در همین زمینه موافقان و مخالفانی با اجرای این طرح وجود دارند که به بررسی بخشی از نظرات آنها می پردازیم:
دیدگاه مخالفان طرح
دکتر اسماعیل کهرم، کارشناس ایرانی مسائل محیط زیست در همین زمینه اظهار داشت که ایده اتصال دریای خزر به خلیج فارس، از زمان ناصر الدین شاه وجود داشته، در زمان آقای هاشمی رفسنجانی نیز مطرح شده و تاکنون ادامه داشته، اما این پروژه تاکنون عملیاتی نشده و قابل اجرا نیز نیست. “ایده انتقال آب دریای خزر برای مصارف خانگی، کشاورزی و صنعتی به استان های مرکزی از جمله سمنان هست، اخیرا مطرح شده، اما شوری آب دریاچه خزر ۱۳ میلی گرم در هر لیتر است که قابل استفاده در این زمینه ها نیست، صرفه اقتصادی هم ندارد. از طرفی خاک سمنان و مناطق مرکزی قابل کشت نیست، کلا شن و خاک رس است. برای کدام مصارف کشاورزی و صنعتی قرار است این پروژه چند میلیاردی عظیم انجام شود؟”.
وی به عملی نشدن پروژه انتقال آب خزر به دریاچه رو به خشک شدن ارومیه که هنوز هم روی کاغذ مانده و پروژه انتقال آب رود ارس به دریاچه ارومیه اشاره و در خصوص پروژه کانال خزر-خلیج فارس اظهار ناامیدی کرد.
دکتر چنگیز اسماعیل اف، کارشناس علوم جغرافی و رئیس مرکز تحقیقات خزر در دانشگاه دولتی باکو نیز درباره این پروژه می گوید: که با توجه به پستی-بلندی های موجود در مسیر شمال-جنوب، ایران ناگزیر است در مسیر سربالایی این کانال در چندین منطقه آبگیرهای بزرگی احداث کند تا از سرریز شدن آب کانال جلوگیری کند. مسیرهایی با این خصوصیات، مانند کناره های البرز انبوهی از جمعیت را در خود جای داده است که باید زمین ها و خانه های اطراف پروژه تخلیه شود. “همچنین ایجاد آبگیر باعث افزایش خطر زلزله خواهد شد، مانند آنچه که در داغستان یا منطقه “مینگه چویر” قفقار اتفاق افتاد.
در حالت عادی، ایجاد آبگیر باعث می شود سالانه تا ۳۰۰ زمین لرزه با مقیاس پایین در منطقه اتفاق افتد، اگر این منطقه مانند مناطق شمالی ایران زلزله خیز نیز باشد، باید ریسک های ایجاد آبگیرهای بزرگ به دقت در نظر گرفته شود.
به گفته وی، ایجاد یک کانال برای عبور کشتی های کوچک حداقل ۵ متر ارتفاع و ۱۰۰ متر عرض لازم دارد و با توجه به طول این کانال که بیشتر از ۲ هزار کیلومتر خواهد بود، نیاز به حداقل یک دهم حجم آب رودخانه ولگای روسیه که ۸۵ درصد آب خزر را تامین می کند وجود دارد. آیا همسایه های شمالی ایران با این پروژه موافق خواهند بود؟ طبیعتا خیر.
دیدگاه موافقان
موافقان طرح را عمدتاً مسئولین اجرایی دولتی تشکیل می دهند که با رویکرد دستیابی به اشتغال پایدار (ایجاد بیش از ۲ میلیون فرصت شغلی جدید در کشور)، توسعه گردشگری و توسعه عادلانه نقاط مختلف جغرافیایی کشور و درآمدزایی بالای کشور از تردد کشتی ها و از همه مهم تر تقویت قدرت استراتژیک کشور در این کانال سخن می گویند و با استناد بر اینکه موافقت کشور روسیه و کشورهای شمالی دریای خزر را برای اجرای این پروژه عظیم گرفته اند، در اجرای سریع تر آن می کوشند.
لازم به ذکر است که روسیه و کشورهای شمالی دریای خزر نیز در صورت اجرای این طرح بسیار منتفع خواهند شد و از هزینه های حمل و نقل و وابستگی به کانال پرهزینه سوئز بی نیاز خواهند شد.
دیدگاه ناظرین بی طرف
عده ای نیز بر این عقیده هستند مسئولین دولتی ایران با دیدن پروژه ای تقریباً مشابه در کشور بلژیک که از طریق کانال های آبی ارتباط بین مکان های مختلف در کشورش را فراهم کرده می توانند چنین پروژه ای را در سطحی بزرگ تر در ایران پیاده سازی نمیاند ولی توجه به این نکته خالی از لطف نیست که بلژیک در سرزمینی بارانی قرار گرفته و کشوری کوچک محسوب می شود و به هیچ وجه پستی بلندی هایی که در مسیر خزر تا خلیج فارس در سر راهش قرار دارد، را در مسیر کانال های خود نمی بیند.
دو مسیر جداگانه
در گزارش های اولیه مسیر ایران رود بر پایه بررسی های جغرافیایی و زمین شناسی دو مسیر برای آبراه پیشنهاد شده است.
شروع مسیر اول از خلیج کوچک واقع در باختر خلیج چابهار به سوی شمال آغاز می شود و پس از گذشتن از کنار شهر بم، کویر لوت را پشت سر می گذارد، از کنار کویر نمک و شهر طبس به سوی شمال عبور می کند، در حوالی یک صد و سی کیلومتری خاور شاهرود به سوی شمال باختری متمایل می شود و پس از گذشتن از کنار گرگان به بندر ترکمن در دریای خزر می رسد.
مسیر دوم از ناحیه میان چابهار و بندر جاسک آغاز می شود و پس از گذر از کنار شهر بم هم چون مسیر شماره یک تا طبس می رود و آن گاه به سوی شمال باختری می رود. به فاصله پنجاه کیلومتری جنوب باختری از شهر سمنان می گذرد و در فاصله یکصدکیلومتری خاور تهران از میان رشته کوه البرز به شهر ساری می رسد و با گردش به سوی خاور به بندر ترکمن خاتمه می یابد.
درازای آبراه بین ۱۴۶۵ کیلومتر (۹۱۰ مایل) و ۱۶۰۰ کیلومتر (۱۰۰۰ مایل) برآورد شده است.بدین ترتیب در بیشتر مسیر باید کانالی به ژرفای ۵۰۰ متر کنده شود. از آن جا که سطح دریای خزر نزدیک به ۲۹ متر از سطح دریای آزاد پایین تر است، در بخش کوچکی از مسیر در شمال ایران از الگوی کانال «پاناما» استفاده شده است و تالابچه هایی ساخته خواهد شد که از سرازیر شدن آب دریای آزاد به دریای مازندران جلوگیری به عمل آید.
واکنش خشن و همراه با تحریم آمریکا نسبت به اجرای این پروژه
اما طرح اتصال دریای خزر به خلیج فارس ناراحتی و ممانعت غرب را در پی داشته، به‌طوری که آمریکا از سال ۱۹۹۷، این طرح را در فهرست تحریم‌های خود علیه ایران قرار داده است.
روزنامه ایتالیایی «ایل جورناله» (Il Giornale) در گزارشی در سایت خود به قلم “فابریتزیو جانامئا” و با عنوان «ایران غرب را به چالش می‌کشد»، به موضوع کانال قابل کشتیرانی میان ایران و روسیه که خلیج فارس را به دریای خزر متصل کند، پرداخته و می‌نویسد: «پوتین و روحانی این گونه غرب را به چالش می‌کشند».
«ایل جورناله» واقعی بودن اتصال ایران به اورآسیا را به صحبت‌های مهدی سنایی، سفیر ایران در روسیه در خلال دیداری با تعدادی از دانشجویان در سن پترزبورگ که به طور علنی قصد دولت تهران برای ایجاد این فعالیت گستردۀ زیرساختی را اعلام نمود، استناد می‌کند. سنایی به خبرگزاری تاس روسیه گفته بود: «آری، اندیشۀ احداث این کانال در مرحلۀ بحث است».
این سایت ایتالیایی ساخت یک کانال قابل کشتیرانی که به طور کامل از ایران عبور می‌کند را نه فقط به نفع روسیه، بلکه با اشاره به ٧٠٠٠ کیلومتر ساحل ممتد دریای خزر، این نفع را برای قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان نیز می‌داند.
این گزارش درباره نفع روسیه از این اتفاق می‌نویسد: «سرانجام ممکن است بعد از چندین قرن، دسترسی به اقیانوس هند برای روسیه امکان پذیر گردد. زیرا از آخرین دهه‌های قرن نوزدهم مهندسان روسی تلاش کردند کانالی قابل کشتیرانی ایجاد کنند که این امکان را به روسیه در زمان حکومت تزار بدهد که بدون عبور از تنگۀ بسفر، به راحتی به خلیج فارس و اقیانوس هند دسترسی پیدا کنند».
آمریکا در سال ۱۹۹۷، طرح اتصال دریای خزر به خلیج فارس را در فهرست تحریم‌های خود علیه ایران قرار داد. شرکت‌ها و کشورهایی هم که در نظر داشتند در این پروژه به تهران کمک کنند، به مجازات‌های مالی و اقتصادی گرفتار می‌شدند
نویسنده در ادامه، امکان اینکه کشتی‌های روسی و ایرانی نه تنها از عبور اجباری از آبهای ترکیه، بلکه حتی از آبهای مصر امتناع ورزند را دلیل اصلی دو کشور برای حرکت به سمت تبیین این پروژه معرفی می‌کند و می‌نویسد: «عملیات مربوط به کانال ایرانی، عملیاتی است که چنانچه به پایان برسد از نظر جغرافیای سیاسی، راهبردی خواهد بود. روسیه دسترسی فوری به دریای مدیترانه و اقیانوس هند خواهد داشت آن هم بدون عبور از تنگۀ بسفر و کانال سوئز. با توجه به روابط کنونی کرملین با آنکارا، این چیز کم اهمیتی به شمار نمی‌آید. در رابطه با مصر باید گفت که در کنوانسیون قسطنطنیه که در سال ١٨٨٨ تنظیم گردید، کشتی‌های تمامی کشورها در دوران صلح و نیز جنگ حق عبور آزادانه از کانال سوئز را دارند. اما هیچ چیز معلوم نیست. تاریخ این موضوع را به اثبات می رساند. در سال ١٩۴٨ زمانی که که جنگ اعراب و اسرائیل (رژیم صهیونیستی) به تازگی به پایان رسیده بود، کشور مصر این کانال را به روی کشتی‌های اسرائیلی بست. البته این یک داستان قدیمی محسوب می‌شود، اما ممکن است بار دیگر تکرار شود».
«ایل جورناله»: امکان اینکه کشتی‌های روسی و ایرانی نه تنها از عبور اجباری از آبهای ترکیه بلکه حتی از آبهای مصر امتناع ورزند، این دو کشور را به سمت تبیین این پروژه سوق می‌دهند
این رسانه ایتالیایی برای برشمردن مزایای فراوان این کانال برای ایران، به گزارش مجلۀ آنلاین «نیو ایسترن آتلوک» (New Eastern Outlook) اشاره می‌کند که نوشته بود: «ایران به لطف احداث این کانال می‌تواند حدود دو میلیون شغل ایجاد کند و باعث توسعۀ بیشتر استانهای شرقی کشور از طریق ایجاد زیرساخت‌های پشتیبانی مانند فرودگاه‌ها یا کارخانه‌های کشتی‌سازی گردد».
مجلۀ آنلاین «نیو ایسترن آتلوک»: ایران به لطف احداث این کانال می‌تواند حدود دو میلیون شغل ایجاد کند و باعث توسعۀ بیشتر استانهای شرقی کشور از طریق ایجاد زیرساخت‌های پشتیبانی مانند فرودگاه‌ها یا کارخانه‌های کشتی‌سازی گردد.
«ایل جورناله» در گزارش خود به پیشینه این پروژه نیز اشاره می‌کند که ایران نخست به فکر این فعالیت افتاد و آن را به مسکو پیشنهاد داد که البته به دوران قبل از آقای روحانی برمی‌گردد: «در واقع این پروژه در سال ٢٠١٢ توسط محمود احمدی نژاد، رئیس جمهور وقت به تصویب رسیده بود. زمانی که تحریم‌های اعمال شده از سوی غرب هنوز بر ایران فشار می‌آوردند. در واقع به محض آنکه تحریم‌ها به‌طور مستقیم توسط واشنگتن لغو گردیدند، این پروژه بار دیگر به جریان افتاد».
این گزارش باز به نقل از «نیو ایسترن آتلوک» در همین رابطه می‌نویسد: «پیش از این در سال ٢٠١٢ شرکت مسکن خاتم الانبیاء وابسته به سپاه پاسداران انقلاب ایران هزینۀ این پروژه را حدود ٧ میلیارد دلار برای ده سال کار برآورد نمود».
این سایت خبری طرح‌های مسیر این کانال را نیز معرفی می‌کند: «دولت ایران چهار سال پیش دو مسیری را که این کانال در حال حاضر می‌تواند دنبال کند، شناسایی نمود و از راه‌های بلند آبی بهره جست. راه نخست که کوتاه‌تر است، در غرب قرار دارد و سلسله جبال مرتفع غرب را قطع می‌کند. دومی در شرق است که بلندتر بوده، اما امکان بهره‌برداری کشاورزی از مناطق کویری را فراهم نموده و مانع از آن می‌گردد که از تنگۀ هرمز که ایران با عمان در آن شریک است، استفاده گردد».
سایت‌های روسی مانند اسپوتنیک و راشاتودی نیز با انتشار گزارشاتی بر اهمیت استراتژیک طرح ایجاد کانال از خزر به خلیج فارس تاکید کردند.
«ایل جورناله» در انتها نیز به چالش غرب نسبت به این پروژه که مسکو و تهران آن را به عنوان ” جایگزینی معتبر برای غرب” می‌بینند، اشاره می‌کند که کاری جز تماشا نمی‌تواند انجام دهد.
در همین رابطه سایت‌های روسی مانند اسپوتنیک و راشاتودی نیز اقدام به انتشار گزارش کرده و بر اهمیت استراتژیک آن تاکید کردند. نکته مهم این موضوع فارغ از امکان عملیاتی شدن این پروژه، ناراحتی و ممانعت غرب و ترکیه از ساخت این کانال است؛ به‌طوری که آمریکا در سال ۱۹۹۷، طرح اتصال دریای خزر به خلیج فارس را در فهرست تحریم‌های خود علیه ایران قرار داد. شرکت‌ها و کشورهایی هم که در نظر داشتند در این پروژه به تهران کمک کنند، به مجازات‌های مالی و اقتصادی گرفتار می‌شدند.
این موضوع نشان می‌دهد که غرب به رهبری آمریکا تا چه اندازه از افزایش قدرت روسیه و ایران از نظر اقتصادی و کاهش وابستگی این کشورهای مستقل، در وحشت هستند.
ویدئویی مفصل‌تر راجع به این قضیه در یوتیوب